اختلال وسواس فکری_عملی چیست؟
در تعریف وسواس فکری میتوان گفت افکار، امیال یا تصاویر ذهنی همیشگی و تکراری هستند که شخص در دوره‌ای از ناراحتی، آن ها را ناخواسته و مزاحم می‌داند و تلاش میکند تا این افکار، امیال و تصاویر ذهنی را نادیده بگیرد یا سرکوب کند. و در تعریف وسواس عملی آمده است که فرد دچار الگوهای رفتاری میشود که در انجام آنها احساس اجبار میکند.
در اختلال وسواس فکری_عملی ممکن است فرد خود را درگیر "تفکرات جادویی" ببیند. و تمایز بین خیال و واقعیت را از دست بدهد. به عنوان مثال فرد خیال میکند که صرف فکر کردن یا اندیشیدن به چیزی معادل وقوع آن است. و وقایع دنیای پیرامون بدون دخالت اعمال مادی می‌توانند رخ دهند.
همه‌گیر شناسی اختلال وسواس فکری عملی
احتمال ابتلای وسواس فکری عملی بین زنان و مردان یکسان است. میانگین سن شروع این اختلال 20 سالگی می‌باشد. این اختلال در کودکان هم می‌تواند بروز کند. اما در نوجوانی نرخ ابتلا در پسران بیشتر از دختران می‌باشد. علائم این اختلال با گذشت زمان تغییر میکند. یکی از عواملی که خطر ابتلا افراد به این اختلال را افزایش می‌دهد، داشتن سابقه‌ی خانوادگی وسواس می‌باشد، به گونه‌ای که هر چه نسبت بیمار صمیمی و نزدیک‌تر باشد، خطر ابتلا در شخص بیشتر می‌باشد.
مطلب پیشنهادی: برای مشاهده‌ی کل مقالات خانم سارا شفائی در نگاه نو این صفحه را مطالعه کنید.
تعریف وسواس فکری
وسواس‌ها می‌تواند در قالب افکار، تکانه‌ها و تصاویر مکرر ظاهر شوند که همراه با اضطراب هستند. منظور از تکانه‌ها این است که شخص در یک لحظه ناگهان به یک اقدام مشخص برانگیخته میشود و در طلب انجام آن فعالیت و رفع نیازش اقدام میکند مثل امیال جنسی و پرخاشگری. بسیاری از افراد مبتلا با علم به اینکه می‌دانند این افکار مزاحم و تکراری است و در آنها ایجاد اضطراب و پریشانی میکند ولی قادر به حل و برطرف کردن آن نمی‌باشند. رایج‌ترین علائم وسواس فکری شامل: ترس از میکروب و آلودگی، افکار ناخواسته یا تابو درباره‌ی رابطه‌ی جنسی، مذهب، داشتن افکار تهاجمی نسبت به دیگران یا خود و تمایل به قرینه‌سازی اشیا می‌باشد.
تعریف وسواس عملی (جبری)
اجبار به رفتارهای تکراری گفته میشود که فرد مبتلا احساس میکند در پاسخ به افکار وسواس گونه‌اش باید انجام دهد. اجبارهای رایج شامل: تمیز کردن بیش از حد یا شستن دست، مرتب کردن اشیا به روش خاص، چک کردن مکرر وسایل (مثل قفل بودن در یا خاموش بودن گاز) و شمارش اجباری.
فرد مبتلا به اختلال وسواس اجباری عموما نمی‌تواند افکار یا رفتارهای خود را کنترل کند. حداقل یک ساعت در روز را به این افکار و باورهایش اختصاص می‌دهد. هنگام انجام این رفتارها دچار اضطراب میشود و فرد در خلال درگیری با این علائم مشکلاتی در زندگی روزمره‌اش ایجاد میشود.
علائم و نشانه‌های وسواس فکری عملی
افراد مبتلا ممکن است دچار علائم وسواس فکری یا وسواس عملی (جبری) یا هر دو باشند که این علائم عملکرد فرد را در تمام جنبه‌های زندگی تحت تاثیر قرار می‌دهد. نکته‌ای که باید بدانیم این است که وسواس فکری نسبت به وسواس عملی شخص مبتلا را بیشتر دچار درگیری ذهنی میکند. شاید از ظاهر فرد مشخص نباشد که درگیر وسواس‌های فکری است، در حالی که در ذهن‌اش همیشه در حال جنگ و جدال است و سعی دارد با پاسخ دادن به افکار وسواسی‌اش اضطراب درونی‌اش را کنترل کند و یا کاهش دهد. برخی از بیماران دچار وسواس‌های فکری و عملی به افراطی بودن وسواس‌های فکری و عملی خود واقف هستند اما برخی دیگر بینش ضعیفی نسبت به افکار وسواسی خود دارند و معتقداند باورهای وسواسی‌شان درست است. به دلیل ماهیت بیماری وسواس این افراد اغلب به پزشکان متعددی از جمله پزشکان پوست، جراحان زیبایی و متخصین داخلی مراجعه می‌کنند.
انواع وسواس‌های فکری عملی
وسواس فکری آلودگی: وسواس فکری آلودگی شامل انزجار و نفرت از فضولات بدن و داشتن ناراحتی از پسماندهای چسبناک مثل ادرار و مدفوع و بزاق دهان می‌باشد. همچنین فرد نگران آلوده شدن توسط آلودگی‌های محیطی مثل گرد و غبار و یا میکروب می‌باشد. فرد در مواجهه با شئ آلوده احساساتی چون اضطراب، شرم و نفرت وسواس گونه را تجربه میکند. چرا که عقیده دارد آلودگی با کوچک‌ترین تماس از فردی به فرد دیگر و یا شئ به شئ دیگر منتقل خواهد شد.
وسواس فکری شک کردن (تردید مرضی): به دنبال این وسواس فکری، وسواس عملی به صورت وارسی کردن روی می‌دهد. افراد دارای وسواس شک کردن می‌ترسند که چیزی درست نباشد و یا اتفاق بدی بیافتد و آنها به خاطرش تنبیه شوند. این افراد تردید وسواس گونه‌ای درباره‌ی "خود" دارند، به طوری که همیشه به خاطر فراموش کردن چیزی یا انجام دادن کاری، احساس گناه می‌کنند.
وسواس فکری جنسی: ممکن است فرد صرفا افکار وسواسی مزاحمی بدون هیچ عمل وسواسی داشته باشد. این وسواس‌ها معمولا در قالب فکر، تصور یا تکانه‌ی جنسی ممنوع و شرم آور و انحرافی، مانند افکار جنسی پیرامون تمایل به رابطه با محارم است که فرد از آنها اجتناب میکند. در این حالت ممکن است فرد از طریق پرهیز وسواس گونه از اعمال جنسی و ابزار نفرت یا انزجار از مسائل جنسی سعی در پنهان کردن افکار و تکانه‌های جنسی ممنوعه‌ی خود داشته باشد.
وسواس فکری پرخاشگرانه: فرد ترس از صدمه زدن به خود و دیگران، باعث اتفاق بدی افتادن و یا ترس از حرف رکیک زدن (فوش دادن) دارد. مثلا فرد تکانه‌ها یا افکاری مبنی بر آسیب زدن به افراد نزدیک به خود را دارد و در تلاش است از این افکار از طریق الزام و اجبار به انجام الگوهای تکراری اجتناب کند. مثل شمارش اعداد با ترتیبی خاص و یا مرتب کردن خانه.
وسواس فکری جسمی: این افراد نگرانی و ترس از ابتلا به یک بیماری مزمن مثل سرطان، ایدز و یا شرم زیاد نسبت به اندام‌های بدن خود دارند. این دسته افراد اشتغال ذهنی مفرط در خصوص نقص خیالی در ظاهر و یا چهره‌ی خود دارند و بیشتر به متخصصین پوست، داخلی و یا جراحان پلاستیک مراجعه می‌کنند.
وسواس فکری و عملی مذهبی: ممکن است در قالب زه‌دورزی‌های افراطی و یا بالعکس به صورت توهین به مقدسات و کفرگویی باشد. همچنین ممکن است این افراد نگرانی افراطی نسبت به پایبندی و رعایت اصول اخلاقی داشته باشند. در افرادی ممکن است وسواس‌های مذهبی در قالب وسواس‌های عملی بروز کند مثل تکرار اذکاری خاص، پرداختن مفرط به عبادت‌های مذهبی و یا نماز خواندن‌های طولانی باشد به صورتی که با زمینه‌ی خانوادگی او تناسبی نداشته باشد.
وسواس فکری و عملی تقارن: وسواس تقارن و دقیق بودن این است که فرد خود را ملزم به رعایت نظم و دقت می‌داند و در غیر این صورت دچار اضطراب و ترس ناشی از سانحه و آسیب به دلیل عدم تناسب اشیاء در جای مناسب خود خواهد شد. در نتیجه فرد اقداماتی برای مرتب سازی و منظم سازی اشیا برای اجتناب از صدمه دیدن خود یا دیگران میکند مثل آویختن لباس‌ها به کمد براساس ترتیبی خاص.
وسواس عملی شستشو: منظور از وسواس شستشو این است که این افراد دارای ترس از آلودگی می‌باشند و به همین دلیل دائما در حال شستن دستها، بدن و محیط پیرامون‌شان و اجتناب اجبارگونه از اشیایی می‌باشند که گمان می‌کنند آلوده هستند. این افراد معمولا ساعت‌های طولانی در حمام می‌مانند. فرد ممکن است حین شستشوی افراطی دستها دچار ساییده شدن، ترک خوردگی و خراش‌های متعددی در دستها شود. به همین دلیل این دسته از افراد میزان قابل توجهی به متخصصین پوست مراجعه می‌کنند.
وسواس عملی وارسی کردن: وسواس وارسی شامل چک کردن مداوم وسایل مثل خاموش کردن گاز و یا بسته بودن درها می‌باشد. ممکن است فرد به صورت وسواس‌گونه ساعت‌های متمادی به سر و وضع خود رسیدگی کند. و یا با آداب و ترتیب خاصی مسواک بزند و لباس‌های خود را به تن کند.
وسواس عملی شمارش کردن و نظم دادن: افراد شمارش‌گر و نظم‌دهنده‌ها دائما دنبال نظم و ترتیب اشیاء هستند.
وسواس عملی احتکار (ذخیره) کردن: افراد دارای وسواس جمع کردن و احتکار به دنبال احتکار وسایلی هستند که مورد نیازشان نیست و یا ارزش مالی چندانی ندارد. فرد محتکر با دور ریختن این وسایل احساسات منفی را تجربه خواهد کرد، زیرا ترس وسواسی نسبت به از دست دادن وسایلی را دارد که ممکن است روزی به دردش بخورد. این ذخیره‌سازی ممکن است منجر به ضعف در سلامتی و یا مشکلات بهداشتی در محیط زندگی فرد و نهایتا منجر به مرگ فرد شود.
سایر الگوهای وسواسی: وسواس‌های مذهبی، صرفه‌جویی وسواس‌گونه، وسواس کندن مو، ناخن جویدن هم ممکن است از جمله وسواس‌های فکری-عملی شایع باشد. گاهی اوقات ممکن است خودارضایی هم جنبه وسواس‌گونه به خود بگیرد.
علل بروز اختلال وسواس فکری عملی
روانشناسان علت دقیق ابتلا به این اختلال را نمی‌دانند ، عواملی مثل آسیب به سر، عفونت و عملکرد غیرطبیعی بخش‌هایی از مغز ،کژ تنظیمی ترشح سروتونین، ژن و داشتن سابقه‌ی خانوادگی، سابقه‌ی آزار جنسی یا جسمی، سابقه‌ی حوادث استرس زا ممکن است در ابتلا به این اختلال نقش داشته باشد. در اندیشه‌های فروید ذکر شده است که سختگیری والدین در مرحله‌ی مقعدی و در حین یادگیری و آموزش توالت رفتن به کودکان می‌تواند در شکل‌گیری اختلال وسواس نقش داشته باشد و بر رشد مراحل بعدی تاثیر گذار باشد.
چرخه اختلال وسواس فکری عملی
کل قضیه وسواس یک چرخه تکرار شونده است که تمام افرادی که دچار این اختلال هستند در این چرخه گیر کرده‌اند، لذا تمام افراد وسواسی باید خودشان را از این چرخه بیرون بیاندازند تا رها شوند.
این چرخه شامل مراحل زیر می شود:
1- افکار مزاحم و بی‌اختیار سراغ فرد می‌آید.
2- بدن واکنش نشان می‌دهد و اضطراب و استرس کل وجود فرد را می‌گیرد.
3- ممکن است فرد برای کاهش و کنترل افکار مزاحم متوسل به اعمال وسواسی و تکراری شود.
4- تسکین و آرامش موقتی سراغ فرد می‌آید که فکر میکند این سیکل تمام شده است، اما وسواس‌ها دوباره باز می‌گردند.
حال سوال مطرح میشود که برای خروج از چرخه‌ی وسواس چه کاری باید انجام دهیم یا به عبارتی با افکار وسواسی‌مان چگونه مواجه شویم؟
این سوالی است که اکثر افراد مبتلا به اختلال وسواس از متخصصان سلامت روان می‌پرسند. چیزی که باید بدانیم این است که مساله اصلی نوع افکار وسواسی نیست بلکه نوع پاسخ ما به آن افکار می‌باشد. آیا باید با افکارمان بجنگیم، یا از آن ها فرار کنیم؟ موشکافانه تحلیل‌شان کنیم؟ این‌ها سوالات اکثر افراد وسواسی در مقابل افکارشان می‌باشد که متاسفانه در بیشتر مواقع با فکر کردن به این سوال‌ها شدت افکارشان افزایش می‌یابد.
درمان اختلال وسواس فکری عملی
در هر دو حالت وسواس فکری یا عملی فرد مبتلا نباید کاری کند که اضطرابش کمتر شود بلکه باید نحوه‌ی مقابله و برخورد مناسب با وسواس را یاد بگیرد و انجام دهد.
طبق تحقیقات انجام شده محققین می‌گویند بهترین نوع درمان وسواس، درمان از طریق رویارویی و جلوگیری از پاسخ (اعمال وسواسی) می‌باشد که شامل دو مرحله است:
مرحله اول: فرد در معرض رویارویی با موقعیت‌ها، افکار یا تصاویر ذهنی ترسناک قرار داده میشود.
مرحله دوم: جلوگیری از پاسخ و یا متوقف کردن ارادی رفتارهای اجباری (وسواسی) از طریق رویارویی با افکار آزاردهنده می‌باشد.
باید خودمان را قانع کنیم که این افکار آزاردهنده افکاری بی‌پایه و اساس هستند و ماهیت واقعی و خارجی ندارند و دارای مبنای نورولوژیکی می‌باشند و این افکار به صورت چرخه‌ای تکرار می‌شوند. برای خروج از این چرخه از پاسخ رو در رویی استفاده می‌کنیم. در ادامه به یکی از روش‌های درمانی وسواس یعنی رویارویی با وسواس‌ها و درمان آن از طریق روش رویارویی حساسیت‌زدایی منظم اشاره خواهیم کرد:
درمان از طریق روش رویارویی و جلوگیری از پاسخ
گام اول: شخص در معرض افکار آزاردهنده و مزاحم قرار می‌گیرد.
گام دوم: در این مرحله سیستم هشدار بدن فعال شده است و شخص دچار استرس و ترس میشود.
گام سوم: در مرحله‌ی بعد به جای پناه به افکار و اعمال کاهش دهنده استرس، شخص این افکار را می‌پذیرد، یعنی به افکار آزاردهنده‌اش اجازه داده تا کامل تخلیه شود و از ذهن‌اش عبور کند، بدون اینکه مورد قضاوت، ارزیابی و یا نظرسنجی قرار بگیرند.
گام چهارم: شخص به مرور زمان در ذهنش شرایط خوپذیری را فراهم میکند یعنی کاری میکند که ذهن با این افکار که رو در رو شده و به مرور به آنها عادت کند. به طور مثال فرض کنید در ایستگاه قطار نشسته‌اید و واگن‌های قطار در حال عبور است و شما فقط آنها را مشاهده می‌کنید، بدون اینکه بگویید خوب یا بد است. در نهایت بعد از مدتی چون فرایند حساسیت زدایی انجام شده و مغز ما عادت به این نوع افکار کرده است، شاهد این هستیم که شدت افکار آزاردهنده کاهش پیدا میکند. رویارویی و جلوگیری از پاسخ در عمل مستلزم کار جدی، میزان بالایی از مسئولیت‌پذیری و جرات ورزی است. جرات‌ورزی از این نظر که تصاویر ذهنی، تکانه‌ها و ترس‌ها بسیار واقعی و زنده به نظر می‌رسند.
مثالی از رویارویی: ممکن است از فرد خواسته شود که مستقیما چیزی را که مایه‌ی ترس و اضطراب او را فراهم می‌آورد مورد لمس قرار دهد مثل ظرف زباله یا هر شی آلوده، بدون آنکه از طریق شستن دست، آرامش خاطری به وجود آورد. پس از چند بار تمرین فرد متوجه میشود که پس آیندهای وحشتناک اتفاق نمی‌افتد و آن اضطراب شدیدی که با موقعیت مورد نظر مرتبط بود، کاهش پیدا میکند. منظور از فرایند خوپذیری در رفتار درمانی شناختی، چنین رویارویی می‌باشد. میتوان این رویارویی را به صورت مرحله‌ای و گام به گام انجام داد.
مثال هایی از رویارویی زنده و واقعی
وسواس شستشو: به چیزی آلوده دست بزنید و دست‌تان را نشویید.
وسواس وارسی: لامپ، اجاق و سایر وسایل برقی را خاموش کنید و دیگر وارسی ننمایید.
وسواس های خالص فکری: آگاهانه و به اراده خود، افکار ناراحت کننده را به ذهن آورید و این افکار را ضبط و مرتب گوش کنید. به هیچ عنوان سعی نکنید از این افکار دوری کنید.
کلام آخر
اختلال وسواس فکری_عملی یکی از اختلالات شایع در میان اختلالات روانی می‌باشد و عدم درمان این اختلال می‌تواند عوارض و تبعات بلند مدتی برای فرد و نزدیکان داشته باشد و فرد دچار بیماری‌های جسمی و روحی، ابتلا به بیماری پوستی و بیماری‌های روانی دیگر شود. حتی فرد می‌تواند دچار مشکلات عاطفی و درگیری‌های بین شخصی با خانواده اطرافیان شود. همزمانی این اختلال با اختلال‌هایی مثل اختلالات اضطرابی، افسردگی عمده، دو قطبی، بیش فعالی، اختلالات خوردن، طیف اوتیسم و سندرم تیک می‌باشد. بهترین نوع درمان برای وسواس استفاده ترکیبی از دارو درمانی و جلسات روان درمانی است.
در صورتی که احساس می کنید دچار علائم بالا هستید و یا در اقوام و نزدیکان شما شخصی زندگی میکند که درگیر وسواس فکری یا عملی است می توانید از مشاوره آنلاین تیم ما بهره مند شوید زیرا وسواس اختلال مزمنی است و در صورت عدم درمان این اختلال تمام جنبه های زندگی فرد مبتلا دچار آشفتگی خواهد شد.
منابع
کتاب رابطه بین والدین و کودکان
نوشته دکتر هایم جی. گینات
ترجمه سیاوش سرتیپی
انتشارات اطلاعات
برای دریافت مشاوره‌ی تخصصی در حوزه‌ی وسواس فکری_عملی می‌توانید از مشاورین نگاه نو مشاوره بگیرید:
سارا شفائی
کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی
مشکلات افسردگی، مشکلات وسواس، مشاوره خانواده
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از خانم سارا شفائی
لیلا رفیعی
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
متخصص مشاوره فرزندپروری، مشاوره نوجوانی، بلوغ و میان فردی
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از خانم لیلا رفیعی
میلاد زارعی
کارشناس ارشد مشاوره و راهنمایی
مشکلات افسردگی، مشکلات اضطرابی، مشاوره خانواده
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از آقای میلاد زارعی
شاید به این مطالب روانشناسی هم علاقه‌مند باشید
در اختلال وسواس فکری_عملی ممکن است فرد خود را درگیر "تفکرات جادویی" ببیند. و تمایز بین خیال و واقعیت را از دست بدهد. به عنوان مثال فرد خیال میکند که صرف فکر کردن یا اندیشیدن به چیزی معادل وقوع آن است. و وقایع دنیای پیرامون بدون دخالت اعمال مادی می‌توانند رخ دهند.
همه‌گیر شناسی اختلال وسواس فکری عملی
احتمال ابتلای وسواس فکری عملی بین زنان و مردان یکسان است. میانگین سن شروع این اختلال 20 سالگی می‌باشد. این اختلال در کودکان هم می‌تواند بروز کند. اما در نوجوانی نرخ ابتلا در پسران بیشتر از دختران می‌باشد. علائم این اختلال با گذشت زمان تغییر میکند. یکی از عواملی که خطر ابتلا افراد به این اختلال را افزایش می‌دهد، داشتن سابقه‌ی خانوادگی وسواس می‌باشد، به گونه‌ای که هر چه نسبت بیمار صمیمی و نزدیک‌تر باشد، خطر ابتلا در شخص بیشتر می‌باشد.
مطلب پیشنهادی: برای مشاهده‌ی کل مقالات خانم سارا شفائی در نگاه نو این صفحه را مطالعه کنید.
تعریف وسواس فکری
وسواس‌ها می‌تواند در قالب افکار، تکانه‌ها و تصاویر مکرر ظاهر شوند که همراه با اضطراب هستند. منظور از تکانه‌ها این است که شخص در یک لحظه ناگهان به یک اقدام مشخص برانگیخته میشود و در طلب انجام آن فعالیت و رفع نیازش اقدام میکند مثل امیال جنسی و پرخاشگری. بسیاری از افراد مبتلا با علم به اینکه می‌دانند این افکار مزاحم و تکراری است و در آنها ایجاد اضطراب و پریشانی میکند ولی قادر به حل و برطرف کردن آن نمی‌باشند. رایج‌ترین علائم وسواس فکری شامل: ترس از میکروب و آلودگی، افکار ناخواسته یا تابو درباره‌ی رابطه‌ی جنسی، مذهب، داشتن افکار تهاجمی نسبت به دیگران یا خود و تمایل به قرینه‌سازی اشیا می‌باشد.
تعریف وسواس عملی (جبری)
اجبار به رفتارهای تکراری گفته میشود که فرد مبتلا احساس میکند در پاسخ به افکار وسواس گونه‌اش باید انجام دهد. اجبارهای رایج شامل: تمیز کردن بیش از حد یا شستن دست، مرتب کردن اشیا به روش خاص، چک کردن مکرر وسایل (مثل قفل بودن در یا خاموش بودن گاز) و شمارش اجباری.
فرد مبتلا به اختلال وسواس اجباری عموما نمی‌تواند افکار یا رفتارهای خود را کنترل کند. حداقل یک ساعت در روز را به این افکار و باورهایش اختصاص می‌دهد. هنگام انجام این رفتارها دچار اضطراب میشود و فرد در خلال درگیری با این علائم مشکلاتی در زندگی روزمره‌اش ایجاد میشود.
علائم و نشانه‌های وسواس فکری عملی
افراد مبتلا ممکن است دچار علائم وسواس فکری یا وسواس عملی (جبری) یا هر دو باشند که این علائم عملکرد فرد را در تمام جنبه‌های زندگی تحت تاثیر قرار می‌دهد. نکته‌ای که باید بدانیم این است که وسواس فکری نسبت به وسواس عملی شخص مبتلا را بیشتر دچار درگیری ذهنی میکند. شاید از ظاهر فرد مشخص نباشد که درگیر وسواس‌های فکری است، در حالی که در ذهن‌اش همیشه در حال جنگ و جدال است و سعی دارد با پاسخ دادن به افکار وسواسی‌اش اضطراب درونی‌اش را کنترل کند و یا کاهش دهد. برخی از بیماران دچار وسواس‌های فکری و عملی به افراطی بودن وسواس‌های فکری و عملی خود واقف هستند اما برخی دیگر بینش ضعیفی نسبت به افکار وسواسی خود دارند و معتقداند باورهای وسواسی‌شان درست است. به دلیل ماهیت بیماری وسواس این افراد اغلب به پزشکان متعددی از جمله پزشکان پوست، جراحان زیبایی و متخصین داخلی مراجعه می‌کنند.
انواع وسواس‌های فکری عملی
وسواس فکری آلودگی: وسواس فکری آلودگی شامل انزجار و نفرت از فضولات بدن و داشتن ناراحتی از پسماندهای چسبناک مثل ادرار و مدفوع و بزاق دهان می‌باشد. همچنین فرد نگران آلوده شدن توسط آلودگی‌های محیطی مثل گرد و غبار و یا میکروب می‌باشد. فرد در مواجهه با شئ آلوده احساساتی چون اضطراب، شرم و نفرت وسواس گونه را تجربه میکند. چرا که عقیده دارد آلودگی با کوچک‌ترین تماس از فردی به فرد دیگر و یا شئ به شئ دیگر منتقل خواهد شد.
وسواس فکری شک کردن (تردید مرضی): به دنبال این وسواس فکری، وسواس عملی به صورت وارسی کردن روی می‌دهد. افراد دارای وسواس شک کردن می‌ترسند که چیزی درست نباشد و یا اتفاق بدی بیافتد و آنها به خاطرش تنبیه شوند. این افراد تردید وسواس گونه‌ای درباره‌ی "خود" دارند، به طوری که همیشه به خاطر فراموش کردن چیزی یا انجام دادن کاری، احساس گناه می‌کنند.
وسواس فکری جنسی: ممکن است فرد صرفا افکار وسواسی مزاحمی بدون هیچ عمل وسواسی داشته باشد. این وسواس‌ها معمولا در قالب فکر، تصور یا تکانه‌ی جنسی ممنوع و شرم آور و انحرافی، مانند افکار جنسی پیرامون تمایل به رابطه با محارم است که فرد از آنها اجتناب میکند. در این حالت ممکن است فرد از طریق پرهیز وسواس گونه از اعمال جنسی و ابزار نفرت یا انزجار از مسائل جنسی سعی در پنهان کردن افکار و تکانه‌های جنسی ممنوعه‌ی خود داشته باشد.
وسواس فکری پرخاشگرانه: فرد ترس از صدمه زدن به خود و دیگران، باعث اتفاق بدی افتادن و یا ترس از حرف رکیک زدن (فوش دادن) دارد. مثلا فرد تکانه‌ها یا افکاری مبنی بر آسیب زدن به افراد نزدیک به خود را دارد و در تلاش است از این افکار از طریق الزام و اجبار به انجام الگوهای تکراری اجتناب کند. مثل شمارش اعداد با ترتیبی خاص و یا مرتب کردن خانه.
وسواس فکری جسمی: این افراد نگرانی و ترس از ابتلا به یک بیماری مزمن مثل سرطان، ایدز و یا شرم زیاد نسبت به اندام‌های بدن خود دارند. این دسته افراد اشتغال ذهنی مفرط در خصوص نقص خیالی در ظاهر و یا چهره‌ی خود دارند و بیشتر به متخصصین پوست، داخلی و یا جراحان پلاستیک مراجعه می‌کنند.
وسواس فکری و عملی مذهبی: ممکن است در قالب زه‌دورزی‌های افراطی و یا بالعکس به صورت توهین به مقدسات و کفرگویی باشد. همچنین ممکن است این افراد نگرانی افراطی نسبت به پایبندی و رعایت اصول اخلاقی داشته باشند. در افرادی ممکن است وسواس‌های مذهبی در قالب وسواس‌های عملی بروز کند مثل تکرار اذکاری خاص، پرداختن مفرط به عبادت‌های مذهبی و یا نماز خواندن‌های طولانی باشد به صورتی که با زمینه‌ی خانوادگی او تناسبی نداشته باشد.
وسواس فکری و عملی تقارن: وسواس تقارن و دقیق بودن این است که فرد خود را ملزم به رعایت نظم و دقت می‌داند و در غیر این صورت دچار اضطراب و ترس ناشی از سانحه و آسیب به دلیل عدم تناسب اشیاء در جای مناسب خود خواهد شد. در نتیجه فرد اقداماتی برای مرتب سازی و منظم سازی اشیا برای اجتناب از صدمه دیدن خود یا دیگران میکند مثل آویختن لباس‌ها به کمد براساس ترتیبی خاص.
وسواس عملی شستشو: منظور از وسواس شستشو این است که این افراد دارای ترس از آلودگی می‌باشند و به همین دلیل دائما در حال شستن دستها، بدن و محیط پیرامون‌شان و اجتناب اجبارگونه از اشیایی می‌باشند که گمان می‌کنند آلوده هستند. این افراد معمولا ساعت‌های طولانی در حمام می‌مانند. فرد ممکن است حین شستشوی افراطی دستها دچار ساییده شدن، ترک خوردگی و خراش‌های متعددی در دستها شود. به همین دلیل این دسته از افراد میزان قابل توجهی به متخصصین پوست مراجعه می‌کنند.
وسواس عملی وارسی کردن: وسواس وارسی شامل چک کردن مداوم وسایل مثل خاموش کردن گاز و یا بسته بودن درها می‌باشد. ممکن است فرد به صورت وسواس‌گونه ساعت‌های متمادی به سر و وضع خود رسیدگی کند. و یا با آداب و ترتیب خاصی مسواک بزند و لباس‌های خود را به تن کند.
وسواس عملی شمارش کردن و نظم دادن: افراد شمارش‌گر و نظم‌دهنده‌ها دائما دنبال نظم و ترتیب اشیاء هستند.
وسواس عملی احتکار (ذخیره) کردن: افراد دارای وسواس جمع کردن و احتکار به دنبال احتکار وسایلی هستند که مورد نیازشان نیست و یا ارزش مالی چندانی ندارد. فرد محتکر با دور ریختن این وسایل احساسات منفی را تجربه خواهد کرد، زیرا ترس وسواسی نسبت به از دست دادن وسایلی را دارد که ممکن است روزی به دردش بخورد. این ذخیره‌سازی ممکن است منجر به ضعف در سلامتی و یا مشکلات بهداشتی در محیط زندگی فرد و نهایتا منجر به مرگ فرد شود.
سایر الگوهای وسواسی: وسواس‌های مذهبی، صرفه‌جویی وسواس‌گونه، وسواس کندن مو، ناخن جویدن هم ممکن است از جمله وسواس‌های فکری-عملی شایع باشد. گاهی اوقات ممکن است خودارضایی هم جنبه وسواس‌گونه به خود بگیرد.
علل بروز اختلال وسواس فکری عملی
روانشناسان علت دقیق ابتلا به این اختلال را نمی‌دانند ، عواملی مثل آسیب به سر، عفونت و عملکرد غیرطبیعی بخش‌هایی از مغز ،کژ تنظیمی ترشح سروتونین، ژن و داشتن سابقه‌ی خانوادگی، سابقه‌ی آزار جنسی یا جسمی، سابقه‌ی حوادث استرس زا ممکن است در ابتلا به این اختلال نقش داشته باشد. در اندیشه‌های فروید ذکر شده است که سختگیری والدین در مرحله‌ی مقعدی و در حین یادگیری و آموزش توالت رفتن به کودکان می‌تواند در شکل‌گیری اختلال وسواس نقش داشته باشد و بر رشد مراحل بعدی تاثیر گذار باشد.
چرخه اختلال وسواس فکری عملی
کل قضیه وسواس یک چرخه تکرار شونده است که تمام افرادی که دچار این اختلال هستند در این چرخه گیر کرده‌اند، لذا تمام افراد وسواسی باید خودشان را از این چرخه بیرون بیاندازند تا رها شوند.
این چرخه شامل مراحل زیر می شود:
1- افکار مزاحم و بی‌اختیار سراغ فرد می‌آید.
2- بدن واکنش نشان می‌دهد و اضطراب و استرس کل وجود فرد را می‌گیرد.
3- ممکن است فرد برای کاهش و کنترل افکار مزاحم متوسل به اعمال وسواسی و تکراری شود.
4- تسکین و آرامش موقتی سراغ فرد می‌آید که فکر میکند این سیکل تمام شده است، اما وسواس‌ها دوباره باز می‌گردند.
حال سوال مطرح میشود که برای خروج از چرخه‌ی وسواس چه کاری باید انجام دهیم یا به عبارتی با افکار وسواسی‌مان چگونه مواجه شویم؟
این سوالی است که اکثر افراد مبتلا به اختلال وسواس از متخصصان سلامت روان می‌پرسند. چیزی که باید بدانیم این است که مساله اصلی نوع افکار وسواسی نیست بلکه نوع پاسخ ما به آن افکار می‌باشد. آیا باید با افکارمان بجنگیم، یا از آن ها فرار کنیم؟ موشکافانه تحلیل‌شان کنیم؟ این‌ها سوالات اکثر افراد وسواسی در مقابل افکارشان می‌باشد که متاسفانه در بیشتر مواقع با فکر کردن به این سوال‌ها شدت افکارشان افزایش می‌یابد.
درمان اختلال وسواس فکری عملی
در هر دو حالت وسواس فکری یا عملی فرد مبتلا نباید کاری کند که اضطرابش کمتر شود بلکه باید نحوه‌ی مقابله و برخورد مناسب با وسواس را یاد بگیرد و انجام دهد.
طبق تحقیقات انجام شده محققین می‌گویند بهترین نوع درمان وسواس، درمان از طریق رویارویی و جلوگیری از پاسخ (اعمال وسواسی) می‌باشد که شامل دو مرحله است:
مرحله اول: فرد در معرض رویارویی با موقعیت‌ها، افکار یا تصاویر ذهنی ترسناک قرار داده میشود.
مرحله دوم: جلوگیری از پاسخ و یا متوقف کردن ارادی رفتارهای اجباری (وسواسی) از طریق رویارویی با افکار آزاردهنده می‌باشد.
باید خودمان را قانع کنیم که این افکار آزاردهنده افکاری بی‌پایه و اساس هستند و ماهیت واقعی و خارجی ندارند و دارای مبنای نورولوژیکی می‌باشند و این افکار به صورت چرخه‌ای تکرار می‌شوند. برای خروج از این چرخه از پاسخ رو در رویی استفاده می‌کنیم. در ادامه به یکی از روش‌های درمانی وسواس یعنی رویارویی با وسواس‌ها و درمان آن از طریق روش رویارویی حساسیت‌زدایی منظم اشاره خواهیم کرد:
درمان از طریق روش رویارویی و جلوگیری از پاسخ
گام اول: شخص در معرض افکار آزاردهنده و مزاحم قرار می‌گیرد.
گام دوم: در این مرحله سیستم هشدار بدن فعال شده است و شخص دچار استرس و ترس میشود.
گام سوم: در مرحله‌ی بعد به جای پناه به افکار و اعمال کاهش دهنده استرس، شخص این افکار را می‌پذیرد، یعنی به افکار آزاردهنده‌اش اجازه داده تا کامل تخلیه شود و از ذهن‌اش عبور کند، بدون اینکه مورد قضاوت، ارزیابی و یا نظرسنجی قرار بگیرند.
گام چهارم: شخص به مرور زمان در ذهنش شرایط خوپذیری را فراهم میکند یعنی کاری میکند که ذهن با این افکار که رو در رو شده و به مرور به آنها عادت کند. به طور مثال فرض کنید در ایستگاه قطار نشسته‌اید و واگن‌های قطار در حال عبور است و شما فقط آنها را مشاهده می‌کنید، بدون اینکه بگویید خوب یا بد است. در نهایت بعد از مدتی چون فرایند حساسیت زدایی انجام شده و مغز ما عادت به این نوع افکار کرده است، شاهد این هستیم که شدت افکار آزاردهنده کاهش پیدا میکند. رویارویی و جلوگیری از پاسخ در عمل مستلزم کار جدی، میزان بالایی از مسئولیت‌پذیری و جرات ورزی است. جرات‌ورزی از این نظر که تصاویر ذهنی، تکانه‌ها و ترس‌ها بسیار واقعی و زنده به نظر می‌رسند.
مثالی از رویارویی: ممکن است از فرد خواسته شود که مستقیما چیزی را که مایه‌ی ترس و اضطراب او را فراهم می‌آورد مورد لمس قرار دهد مثل ظرف زباله یا هر شی آلوده، بدون آنکه از طریق شستن دست، آرامش خاطری به وجود آورد. پس از چند بار تمرین فرد متوجه میشود که پس آیندهای وحشتناک اتفاق نمی‌افتد و آن اضطراب شدیدی که با موقعیت مورد نظر مرتبط بود، کاهش پیدا میکند. منظور از فرایند خوپذیری در رفتار درمانی شناختی، چنین رویارویی می‌باشد. میتوان این رویارویی را به صورت مرحله‌ای و گام به گام انجام داد.
مثال هایی از رویارویی زنده و واقعی
وسواس شستشو: به چیزی آلوده دست بزنید و دست‌تان را نشویید.
وسواس وارسی: لامپ، اجاق و سایر وسایل برقی را خاموش کنید و دیگر وارسی ننمایید.
وسواس های خالص فکری: آگاهانه و به اراده خود، افکار ناراحت کننده را به ذهن آورید و این افکار را ضبط و مرتب گوش کنید. به هیچ عنوان سعی نکنید از این افکار دوری کنید.
کلام آخر
اختلال وسواس فکری_عملی یکی از اختلالات شایع در میان اختلالات روانی می‌باشد و عدم درمان این اختلال می‌تواند عوارض و تبعات بلند مدتی برای فرد و نزدیکان داشته باشد و فرد دچار بیماری‌های جسمی و روحی، ابتلا به بیماری پوستی و بیماری‌های روانی دیگر شود. حتی فرد می‌تواند دچار مشکلات عاطفی و درگیری‌های بین شخصی با خانواده اطرافیان شود. همزمانی این اختلال با اختلال‌هایی مثل اختلالات اضطرابی، افسردگی عمده، دو قطبی، بیش فعالی، اختلالات خوردن، طیف اوتیسم و سندرم تیک می‌باشد. بهترین نوع درمان برای وسواس استفاده ترکیبی از دارو درمانی و جلسات روان درمانی است.
در صورتی که احساس می کنید دچار علائم بالا هستید و یا در اقوام و نزدیکان شما شخصی زندگی میکند که درگیر وسواس فکری یا عملی است می توانید از مشاوره آنلاین تیم ما بهره مند شوید زیرا وسواس اختلال مزمنی است و در صورت عدم درمان این اختلال تمام جنبه های زندگی فرد مبتلا دچار آشفتگی خواهد شد.
منابع
کتاب رابطه بین والدین و کودکان
نوشته دکتر هایم جی. گینات
ترجمه سیاوش سرتیپی
انتشارات اطلاعات
برای دریافت مشاوره‌ی تخصصی در حوزه‌ی وسواس فکری_عملی می‌توانید از مشاورین نگاه نو مشاوره بگیرید:
سارا شفائی
کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی
مشکلات افسردگی، مشکلات وسواس، مشاوره خانواده
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از خانم سارا شفائی
لیلا رفیعی
کارشناس ارشد روانشناسی بالینی
متخصص مشاوره فرزندپروری، مشاوره نوجوانی، بلوغ و میان فردی
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از خانم لیلا رفیعی
میلاد زارعی
کارشناس ارشد مشاوره و راهنمایی
مشکلات افسردگی، مشکلات اضطرابی، مشاوره خانواده
دریافت مشاوره وسواس فکری_عملی از آقای میلاد زارعی
شاید به این مطالب روانشناسی هم علاقه‌مند باشید
مشاوره اختلالات روانی
چرا مردم از بیماری‌های روانی می‌ترسند؟
تصور بسیاری افراد این است که تنها جسم ما است که دچار مشکل میشود و باید پیگیر درمان آن بود اما واقعیت مهم تر این است که زندگی تک به تک ما را مفهومی به نام روان هدایت میکند. روانی که قابل دستیابی نیست اما میتوان از نشانه های وجودی آن پی به بودنش برد.بیشتر بخوانید
چرا مردم از بیماری‌های روانی می‌ترسند؟
تصور بسیاری افراد این است که تنها جسم ما است که دچار مشکل میشود و باید پیگیر درمان آن بود اما واقعیت مهم تر این است که زندگی تک به تک ما را مفهومی به نام روان هدایت میکند. روانی که قابل دستیابی نیست اما میتوان از نشانه های وجودی آن پی به بودنش برد.بیشتر بخوانید
مشاوره اختلالات روانی
شیوه‌های فرد کنترل‌گر برای کنترل شما
ترس مهمترین عامل در بروز رفتارهای کنترل گرانه است. ترس از دست دادن یک رابطه ی عاطفی، ترس از دست دادن فرزند یا عزیزانمان، ترس از دست دادن یک موقعیت و جایگاه شغلی و اجتماعی دلیل محکمی است که افراد رو به سمت رفتارهای سمی کنترل گرانه بیاورند. بیشتر بخوانید
شیوه‌های فرد کنترل‌گر برای کنترل شما
ترس مهمترین عامل در بروز رفتارهای کنترل گرانه است. ترس از دست دادن یک رابطه ی عاطفی، ترس از دست دادن فرزند یا عزیزانمان، ترس از دست دادن یک موقعیت و جایگاه شغلی و اجتماعی دلیل محکمی است که افراد رو به سمت رفتارهای سمی کنترل گرانه بیاورند. بیشتر بخوانید
مشاوره اختلالات روانی
شناخت از خود چیست و از کجا آمده است
خودآگاهی به معنای شناختی است که فرد نسبت به خود دارد. این شناخت از دو طریق حاصل می شود. یکی از طریق مقایسه ای که فرد بین خود و دیگران انجام می دهد و دیگری از طریق بازخورد هایی که دیگران به او می دهند حاصل می شود. بیشتر بخوانید
شناخت از خود چیست و از کجا آمده است
خودآگاهی به معنای شناختی است که فرد نسبت به خود دارد. این شناخت از دو طریق حاصل می شود. یکی از طریق مقایسه ای که فرد بین خود و دیگران انجام می دهد و دیگری از طریق بازخورد هایی که دیگران به او می دهند حاصل می شود. بیشتر بخوانید
تاریخ انتشار: ۱۳۹۹/۰۳/۲۵
کارشناسی ارشد روانشناسی بالینی